عواقب ناخواسته (موانع تفکر هوشمندانه – ۲۳)

در علوم اجتماعی، عواقب ناخواسته یا پیامدهای پیش‌بینی‌نشده (Unintended Consequences)، پیشامدهایی هستند که مقصودِ یک اقدام هدفمند نبوده‌اند. این لفظ در قرن بیستم توسط رابرت مرتون جامعه‌شناسی آمریکایی رواج یافت.

عواقب ناخواسته را به‌طور کلی می‌توان به سه نوع گروه‌بندی کرد:

• فایده غیرمنتظره: فایده‌ای مثبت و غیرمنتظره (عموماً به شانس، نیک‌یابی یا بادآورده تعبیر می‌شود)
• زیان غیرمنتظره: یک ضرر منفی و غیرمنتظره که علاوه بر اثر مطلوبِ یک کار یا فعالیت، رخ می‌دهد (مثلاً وقتی طرح‌های آبیاری برای مردم آب کشاورزی فراهم می‌کند، ممکن است امراض منتقل شده توسط آب که اثرات زیانبار بهداشتی دارند مثل شیستوزومیاز افزایش یابند)
• نتیجه انحرافی: نتیجهٔ معکوس یا منحرف و متضاد با آنچه از اول قصد آن وجود داشته‌است (وقتی یک راه‌حل، مشکل را بدتر می‌کند).

در ادامه مثال‌هایی از عواقب ناخواسته آورده  شده است.

اثر کبرا

اثر کبرا (Cobra effect) زمانی رخ می‌دهد که راه‌حل احتمالی یک مسئله در واقع آن مشکل را بیشتر می‌کند. این نمونه‌ای از عواقب ناخواسته در مسائل است.

چرا مار کبرا؟

زمانی که هند مستعمره انگلیس بود، تعداد مارهای کبرا به شدت در دهلی زیاد شد. چنین پیشامدی خطرات بسیاری را برای شهروندان و ساکنین این شهر ایجاد می‌کرد. دولتِ وقت برای غلبه بر این مشکل شروع به پاداش دادن به تحویل‌دهندگان مارهای مرده کرد. در ابتدا این طرح با موفقیت زیاد شروع به کار کرد و فرض بر این بود رفته رفته باید مارها کم بشوند اما تعداد مارها بیشتر می‌شد. در نهایت مشخص شد بسیاری از افراد به طمعِ کسب درآمد بیشتر مشغول پروش مارهای کبرا شده‌اند. تاریخدان معاصر مایکل ون مدعی است که ادعای مرتبط با زیاد شدن مارهای کبری قابل اثبات نیست و پیشنهاد کرده‌است اسم این پدیده (به خاطر مورد مشابه در ویتنام) به اثر موش تغییر کند.

اثر استرایسند

اثر استرایسند (Streisand effect) پدیده‌ای است که در آن تلاش برای حذف، پنهان کردن یا سانسور برخی اطلاعات، منجر به انتشار و دیده شدن بیشتر آن توسط عموم شود. این پدیده معمولاً توسط اینترنت و شبکه‌های اجتماعی تسهیل می‌شود.

این پدیده بر اساس نام بازیگر آمریکایی باربارا استرایسند نامگذاری شده است، کسی که تلاشش برای حذف عکس اقامتگاهش در ملیبوی کالیفرنیا، در سال ۲۰۰۳ به صورت معکوس موجب جلب توجه بیشتر عموم به آن عکس شد.

در سال ۲۰۰۳ استرایسند از عکاس هوایی به نام کنت آدلمن (Kenneth Adelman) بخاطر به نمایش گذاشتن عکس خانه‌اش که در مالیبو واقع بود شکایت کرد. این عکس، «عکس ۳۸۵۰» به همراه ۱۲٬۰۰۰ عکس دیگر از سواحل کالیفرنیا به معرض نمایش گذاشته شده بود. آدلمن به وسیلهٔ هلی‌کوپتر از املاک ساحلی کالیفرنیا، در پروژهٔ ثبت سواحل کالیفرنیا عکاسی می‌کرد تا با مستند کردن فرسایش سواحل، قانون‌گذاران را تحت تأثیر قرار دهد. تا قبل از این شکایت عکس مذکور فقط شش بار دانلود شده بود که دو بار آن توسط وکیل‌های خود خانم استرایسند بود. پس از طرح این شکایت، کنجکاوی عموم نسبت به عکس به شکل فزاینده‌ای افزایش یافت طوری‌که تا ماه بعد ۴۲۰٬۰۰۰ نفر از این عکس دیدن کردند. توجه عمومی به این مسئله تا جایی پیش رفت که منجر به تکثیر و توزیع آن بر روی سایت‌های دیگر نیز گردید به‌طوری که دیگر کاری از دست سیستم قضایی آمریکا نیز برنمی‌آمد. پس از آن، شکایتِ مذکور نیز از رسیدگی کنار گذاشته شد.

عوارض جانبی داروها

در پزشکی، اکثر داروها عواقب ناخواسته (عوارض جانبی) مرتبط با مصرف آنها دارند. با این حال، فوایدی را نیز دارا می‌باشند. به عنوان مثال، آسپرین، یک داروی تسکین‌دهنده ضد درد است، همچنین خاصیت ضد انعقادی نیز دارد که می‌تواند به جلوگیری از حمله قلبی کمک کند و شدت یا آسیب ناشی از سکته‌های ترومبوتیک را کاهش دهد.

ممنوع کردن بیتکوین و ارزهای دیجیتال

در چین، بیت‌کوین بارها به اشکال مختلف «ممنوع» شده است. به طور کلی، موضع چین بسیار ضد بیتکوین بوده، اما هر بار که بیتکوین «ممنوع» اعلام می‌شود، بزرگترین کمپین بازاریابی رایگانی می‌گردد که بیت‌کوین تا به آن زمان به خود دیده است.

اگر دولت بکوشد بیت‌کوین یا ارزهای دیجیتال را ممنوع کند، آنچه به احتمال زیاد نتیجه خواهد داد، واکنش بزرگ جامعه ارزهای دیجیتال است که توجه رسانه‌های سراسر جهان را به خود جلب می‌کند و باعث می‌شود افرادی که قبلا هرگز به بیت‌کوین علاقه‌مند نبودند، اکنون حداقل شروع به بررسی آن کنند.

فهرست کامل سری مقالات موانع تفکر هوشمندانه را اینجا مشاهده کنید.